Ahantzien oroimenez gaude hemen, 36ko gerrako eta ondorengo urteetako errepresaliatuen oroimenez.
Bigarren urtez aurten ere ez dugu bestarik izanen. Ez ohiko egoera bizitzen ari gara. Baina 1936ko uda ere ez zen hobea izan. Makurragoa errango nuke.
Uztailaren 18an izan zen errepublikaren kontrako altxamendua, eta uztailaren 21ean iritsi ziren indar matxinatuak Berara.
Ordurako hainbat herritar, gizonezkoak gehienak ihesi joanak ziren, ezkertiarrak, sindikalistak, hautetsi aurrerakoiak, karabineroak…
Gizonekoak joan ziren baina emakumezkoak hemen gelditu ziren beraien haurrak eta familiak zaintzen.
Eta orduan gertatu zen, inoiz gertatu behar ez zuen gertakari lazgarria. Plaza honetan bertan, gaur bezalako egun batez, orain dela 85 urte. Bando bidez ihes joandako aita horien emazte eta haurrak plaza honetan bildu zituzten. 20 bat familia orotara, eta hiru aukera eman zizkieten: frantziara, gipuzkoara edo harrobira fusilatzera. Ez zegoen besta girorik, beldurra, sufrimendua eta samina ziren nagusi.
85 urte pasa dira geratakari haretatik, zenbaki borobila…Egun horretan plaza honetan egon zirenetako haur bat gure artean dugu oraindik. Haur hark gaur 88 urte ditu.Denborak aurrera darrai, denboraren gurpila geldi ezina da eta pixkanaka egun lazgarri haretan plaza honetan izan ziren beratarrak joaten ari zaizkigu.
Karmentxu Aldazabal da horren adibide berriki joan zaiguna, baina beraiek pairatutakoa ezin dugu ahantzi eta etengabe oroitarazi beharra dago, Berako historiaren atal hau denboraren eta ahanzturaren lainopean galdu ez dadin.
Oroitzeak lan bat eskatzen du, esfortzu bat, eta horretan saiatzen gara. Eta eskertu nahi ditugu, herrian lan horretan aritu diren eta ari direnak. Nola ez Fernando Mikelarena historialari handia, Aurelio Gutierrez, Mikel Taberna eta bertze hainbat.
Berako Argaitz harrobia toki memorialistiko izendatua izan da (bertan nafarroan fusilatu gehien egon den tokia). Mugako gotorlekuak eraikitzen burutatutako bortxazko lanak ekarri ditugu argira, eta abar.
Familien kanporatzeekin ez zen bukatu noski, errepresioa. Herritarrak ibili ziren herritarrak salatzen eta zerrenda beltzak osatzen. Ondorioak: atxilotuak, ondasunak lapurketak, espetxeratzeak eta fusilamenduak. Cesareo Seminario eta Faustino Martinez adibidez. Hemen gurekin ditugu beraien senideak. Lucio Aldai, Juan Etxenike Matxiarena, Ezakiel Lopez Rodrigo, Francisco Arozamena Irazoki, Irunen eta Berako harrobian fusilatutakoak.
Errepublikaren alde borrokan hildakoak ere ekarri nahi ditugu gogora: Santiago Anadon, Ramon Balza Loperena, Enrike Berasain Sorondo, Jose Larraburu Maritxalar. Batzuk desagertuta jarraitzen dute oraindik.Ihes egindako eta kanporatuen zerrenda luzea da: Gainza, Aldazabal, Azkona, Mehax, Cuartero, Iglesias…
36ko gerrak II. Mundu gerra izan zuen jarraipen, eta aunitzek erresistentzian borrokatu ziren, orain pare bat urte utzi gintuen Paco Lusarretak bezala, Gernika Batailoiko gudaria bera. Bertze beratar batzuk Alemaniako konzentrazio esparruetan bukatu zuten, Victor Garcia-Serrano, Frantxia Alzuet, Eugenio Alli, Antonio Clemente, Jose Rubio Delgadok kasurako. Gursen ere hainbat Beratar izan ziren. Isidoro Fagoaga tenorea tartean.
Ameriketan babes hartu behar zutenak ere izan ziren. Familia gutxi batzuk bueltatu ziren, eta Ondarretan preso egon ondoren, beraien herrian bertan, hemen Beran baztertuak eta seinalatu gisa bizi behar izan ziren.
Eta guzti hau ere bada gure herriaren historia eta gaur berriz ere oroitarazi nahi dugu gertatu zena, berriz gertatu ez dadin. Ahotsa, musika eta dantza erabiltzen ditugu, memoriaren etsaia ez baita denbora, isiltasuna baizik.
Egia, justizia eta erreparazioa aldarrikatzen ditugu, gure herria eta gure gizartea libre eta aske nahi ditugulako.
Estamos aquí en recuerdo de los olvidados, de las personas represaliadas de la guerra del 36 y de los años posteriores.
Por segundo año se han suspendido las fiestas. Estamos viviendo una situación poco habitual. Pero el verano de 1936 tampoco fue mejor. Tal día como hoy 20 familias fueron reunidas en esta plaza, y expulsadas del pueblo. Mujeres, niños, niñas y gente anciana. Familiares de hombres que ya habían huido. Gente de izquierda, republicana.
Después vinieron las listas negras y denuncias hechas por beratarras contra beratarras, que tuvieron como consecuencia detenciones, fusilamientos, expolio de bienes y exilio.
También queremos recordar a aquellos que murieron en el frente luchando por la república (algunos todavía desparecidos), a aquellos y aquellas que exiliándose en Francia lucharon en la resistencia en la segunda guerra mundial y fallecieron en los campos de concentración alemanes. Acabáis de oír sus nombres en euskera.
Todo esto es parte de la historia de nuestro pueblo y hoy queremos volver a recordar lo que pasó para que no vuelva a ocurrir,
Reivindicamos verdad, justicia y reparación, porque queremos vivir en una sociedad y en un pueblo libre y solidario.
1940-ko datarekin, Eusko Jaurlaritzaren artxibo historikoan gordeta, Jose María Lasartek Pirineotako gotorlekuen inguruan Jose Ignazio Lizasori bidalitako txosten bat agertzen da. (253/02 idazkia)
Txosten horretan, “Ingenieros y Batallones de Trabajadores” bezala ezagutzen diren tropek burututa, duela 6 hilabetez geroztik, piskanaka, Frantziako muga guzian barrena, gotorleku sarea eraikitzen ari direla aipatzen da.
Txosten horretan zera azaltzen da: Bidasoa haranean, Aralar eta Andía mendizerretan, Araya ibaian, Iruñea iparraldeko goizerretan, eta Irati eta Aragoi ibaietan ikusitakoaren arabera, toki eta leku hauetan altxatzen ari diren defensa eraikuntzak sendotasun haundikoak direla, 5 metro inguruko diametroa eta 200 Tonatik goitiko pisuarekin, hormigoi armatuaz egindako habiak daudela, habi horiek elkarren artean lotzeko lubakiak eta lurpeko biltegiak mehategien erako galerien bidez lotuak daudelarik..
Ibardin mendiari dagokionez zera dio: Mendi honen eta Bera herriaren artean, “Peña Rata” bezala ezagutzen den muinoa lotuz, errepide kilometro batzuk eraiki direla, Etxalar aldera ematen duen magaletik.
Berako zatiari dagokionez, honako hau esaten da: Mapan erakutsitako lekuetan, pintura berdea eta horiz kamuflatuta, ametralladora habiak amaituta daudela..
“Rata” deituriko mendikaskoan, munizio biltegi eta gordeleku bezala erabiltzeko mehategi erako galería bat eraiki dute. Frantzia aldera duen irteera ahoan, ametralladorentzako hiru habi altxatu dituzte, Zulo hau “Ingenieroen Konpania” batek burutu du hilabete eta erdian eta horretarako bi konpresora erabili dituzte
Beratik hurbil, 8,8 C/M Artilleriako bi baterientzako hormigoi armatuaz egindako kokagunea eta babeslekua egiteko proiektua daukate.
Beran egindako eraikuntza guziak, “Batallones de Trabajadores” bezala ezagutzen diren 14 eta 107 “Batalloiak” burutuak izan dira, Maurizio Iriarte kapitainaren gidaritzapean. Oiartzun ingurunea bezala ezagutzen den eremuan eraiki diren gotorlekuen buruzagia Jose Vallespin Cobian izan da, Bera eta Etxalar eremu horren barruan agertzen direlarik,
Txosten honetan ondorengo argibidea ere azaltzen da: Euskaldunen traidorea bezala ezaguna den Alejandro Goikoetxeak, burutzen dituen bisita ugariak kontutan hartuta, nolabaiteko harremana izan behar duela Pirineoko alde honetan burutzen ari diren gotorlekuen proiektuarekin
Historian zehar eta XX. Mendearen zati haundi batetan, etxeetan ur korrontea ez edukitzeak, hau etxeetara garraiatu behar izatea eragiten zuen, lan neketsu hau emekumeen bizkar erortzen zelarik, eta aldi berean, arropa garbitzea etxeetatik at egin behar izatea. Lan hau gehienbat taldean egiten zen, senitarteko eta hauzokideekin batera.
Beran, hain aspaldikoa ez den garai batetan, bizitokia edo baserria errekatik hurbil kokatua baldin bazegoen, familia bakoitzak bere “Harria” edukitzen zuen, hots; harri haundi eta zabala non arropa garbitze lanak burutzen ziren, Eraustea baserriaren atarian ikus daitekeen bezala. Bertze batzutan, ura baserrietatik urrun egoten zen, eta halakoetan, aska edo “Gobada tokiak” eraikitzen ziren Garmendiko Borda baserriaren atarian ikus daitekeen bezala. Bada kasurik, irudimena erabiliz, eta itturri ttiki bat baserri inguruan zegoela probextuz “Garbiketa tokia” eraikitzen zutela. Honen adibide garbia Malausteko bordan aintzinean dagoena da.
Bertzalde, hagitz aintzinako “Garbiketa tokiaren” aztarnak aurki daitezke oraindik Beran, Arano errekan bezala. Leku honetara, ziurrenik, Malet auzoko emakumeak joanen ziren gehien bat…
Herriaren erdigunean, Bera eta Altzate auzoaren inguruetan: Olan, Trukuneko bordan, Kanttonttikin, Txakurtxulon, Udaletxeko enparantzan eta Zalain auzoan, teilatupean dauden edo egon ziren “Garbitokiak” aurki daitezke. Babes hau jartzen zen, urtean zehar egunero lan hau burutu behar zuten emakumeak , eguraldi txarrari aurre egiteko, babesa izan zezaten.
Bertzalde, Ugal-zubi eta Mukisu zubiaren artean, Maristas-en atzean, garai batetan “Harriak” egon ziren eta arropa hedatzeko tokiak ere bai, non garbiketa lanak burutzen ziren. Erreka honen zati bat kanalizatu eta Errotazar hornitzen zuen kanalea desagertzearekin batera, gisa honetako aztarnak desagertu ziren. Era beretsuan, Agerra auzoko emakumeak Bidasoa Ibaian arropak garbitzeko erabiltzen zituzten “Harriak” desagertuta daude.
“Garbi-toki” hauetatik, Zalain eta Olan kokatuak daudenak egoera onean aurkitzen dira, Olan dagoena delarik hobekien zaindua, zainketa eta berritze lan hori pertsona pribatu batek bere bizkar hartu duelako. “Gargi-toki” honi bere garaian aldaketak egin zitzaizkion, teilatuaren norabidea aldatu zitzaiolarik eta honek bere iarupenean lagundu dio.Truneko Bordako “Garbitokiak” teilatuaren konponketa egiteke dauka eta “Txakurtxulokoak” ez dauka teilaturik. Bertzalde, Udaletxeko Plazan dagoen “Garbitokiak”, inguruaren garbialdi bat bertzerik ez luke behar bere edertasuna agerian uzbeko. Kanttonttikikoa berriz, garbia eta txukuna dago, eta badirudi bere garaian estalia egon zela…
“Garbileku” hauen funtzioa Kanttonttikiko “Garbilekuan” ageri den panelean aurki dezakegu:
“ Beztalde antzina toki hauek sekula funtzio soziala betetzen zuten emakumeei, lixiba egiteaz gain, herriko bertze emakumeekin egoteko probezten zutelakoz.
Lixiba egiteko lehenbiziko etxean, arropa kupel batean paratzen zen arropa hauen gainean oihal bat paratu eta egur ikatzaz eta erremuaren hostoz bete ondotik, behin ete berriz ur erakina gainetik botatzen zen arropa ongi garbitu arte. Hau Egin eta arropa garbitokira eramatzen zen eta han xaboinarekin igurtzi eta urberrituz lixibariakabera ematen zioten.”
“Garbitokiak” erreka eta itturriak zaintzeko helburuarekin eraikitzen dira, leku horietan gertatzen ziren gehikeriak ekiditeko.”Garbitoki hauek publikoak ziren, eta beharrezkoa zen toki horietan garbiketa egitea, batez ere herrigunean..
Garai haietan, zeregin social berezia betetzen zuten “Garbi-toki” hauek, bilera lekuak ere bait ziren, zeren lan hau burutzen zuten bitartean, emakumeak elkarren artean harremanatzen bait ziren. Gobada edo lixiba egiteko, lehenbizi etxean, arropa, kupel batean jartzen zuten eta arroparen gainean ohial bat jarri egur ikatzaz eta erramuaren ostoz betea.Gero, behin eta berriz ur irakina arropari gainetik botatzen zitzaion ongi garbitu arte. Hau etxean egin ondoren, arropa Garbi-tokira eramaten zen eta xaboiarekin igurtzi eta urberrituz, gobada bukatutzat ematen zen arte.
Gehienetan, erabiltzen zen txaboia norberak egindakoa izaten zen, sosa, grasa, olio eta bertze osagai batzuekin egindakoa.
Ikatzaz egindako hautsaren funtzio nagusia arropa xuritzea izaten zen, eta usain atsegina emateko, laurel ostoak edo bertze edozein usaindun plantak erabiltzen zituzten.
Lan guzi hau gogorra, luzea eta nekosoa izan ohi zen. Kontutan izan ura berotu, arropa busti, garbitu eta gero zintzilik jarri behar zutela, ahantzi gabe, arropa garbitokira eraman eta ekarri behar zela, gehienetan buru gainean ontzi batzuen barruan sartuta. Horregatik, lan hau desatsegin eta nekosoa kontsideratzen zen. Hori dela eta, ez zen arraroa zenbait familiak, lan hau burutzeko, soldatapeko emakume garbitzaileak kontratatzea.
Guzi horregatik, etxeko bertze lanekin batera, etxeko hormak zuritu, etxeko solairuei lustrea atera, baratzeko lanak egin eta abar egiteaz gainera, garbiketa lan gogor hau burutu zuten emakumeei gure onespena eta omenaldia erakutsi nahi diegu, familiaren sostengurako zutabeak izan zirelako.
Patxi Larretxea – Aurelio Gutiérrez Martín de Vidales.
Iruzkin berriak